SKĐS – Thuốc chữa cảm khiến bạn buồn ngủ, thuốc thông mũi làm cho tim đập nhanh và thậm chí aspirin có thể gây ra các tác dụng phụ nghiêm trọng như chảy máu và loét dạ dày. Tại sao thuốc lại có những tác dụng phụ như vậy?

Đối với nhiều người, uống thuốc là việc làm hằng ngày để điều trị một bệnh mạn tính nào đó hoặc nâng cao sức khỏe. Mặc dù thuốc có thể giúp chúng ta khỏe lại, nhưng cần phải biết rằng tất cả các loại thuốc, cả thuốc kê đơn và thuốc không kê đơn, đều có lợi ích cũng như rủi ro đi kèm.

Lợi ích của thuốc là những tác dụng hữu ích nhận được khi sử dụng, như giảm huyết áp, chữa nhiễm trùng hoặc giảm đau. Rủi ro của thuốc là những điều không mong muốn có thể xảy ra khi sử dụng thuốc. Rủi ro có thể ít nghiêm trọng như đau bụng nhưng có thể nghiêm trọng hơn, như tổn thương gan.

1. Thuốc hoạt động như thế nào?

Các phương thức hoạt động của từng loại thuốc rất đa dạng. Thông thường một phần nhỏ của phân tử thuốc hoạt động trên một thụ thể cụ thể trên tế bào phục vụ một chức năng cơ thể nhất định, như truyền thông điệp thần kinh hoặc nội tiết tố. Thuốc có thể tạo điều kiện thuận lợi cho việc truyền (chất chủ vận) hoặc ức chế nó (chất đối kháng). Ví dụ, thuốc đối kháng thụ thể H2, ngăn chặn một con đường thúc đẩy tiết axit dạ dày.

Các loại thuốc không nhắm vào cơ thể mà nhắm vào các vi sinh vật xâm nhập. Một ví dụ về các chất kháng khuẩn là thuốc kháng sinh. Thuốc kháng sinh hoạt động bằng cách làm hỏng thành hoặc màng tế bào của vi khuẩn nhạy cảm. 

Một số loại thuốc hỗ trợ các chức năng nhất định của cơ thể hoạt động bằng cách thay đổi môi trường bên trong hoặc bên ngoài cơ thể.

2. Tại sao thuốc có tác dụng phụ?

Bên cạnh tác dụng chữa bệnh của thuốc, luôn tiềm ẩn những nguy cơ. Ví dụ, thuốc chống viêm không steroid (NSAID) có tác dụng làm giảm tác nhân trung gian gây viêm ở khớp, làm giảm đau khớp trong bệnh viêm khớp, nhưng nó cũng cản trở khả năng của dạ dày để chống lại tác hại của axit dịch vị và có thể gây ra viêm loét dạ dày tá tràng.

Vitamin cần thiết cho sức khỏe, nhưng dư thừa cũng sẽ có hại. Thuốc nhuận tràng và thuốc kháng axit có thể có tác dụng phụ nếu dùng quá mức do cản trở sự hấp thu chất dinh dưỡng và các loại thuốc khác.

Thuốc kháng sinh cũng có nhiều tác dụng phụ có thể xảy ra, bao gồm việc sản xuất các sinh vật kháng thuốc kháng sinh hoặc thay đổi các vi khuẩn đường ruột thân thiện để cho phép vi khuẩn có hại phát triển quá mức.

Mặc dù các tác dụng phụ thường không mong muốn và có hại, nhưng đôi khi chúng có thể có lợi và dẫn đến việc khám phá ra các chỉ định điều trị mới cho thuốc. Ví dụ, sildenafil (còn được gọi là Viagra) ban đầu được phát triển để điều trị chứng đau thắt ngực, một tình trạng mà cơ tim không được cung cấp đủ máu, nhưng tác dụng phụ đáng ngạc nhiên là dương vật cương cứng kéo dài ở người tình nguyện đã dẫn đến sự thay đổi hoàn toàn trong cách điều trị. 

3. Các tác dụng phụ xảy ra khi nào?

• Bắt đầu dùng một loại thuốc mới hoặc thực phẩm chức năng (ví dụ: vitamin)
• Ngừng dùng một loại thuốc đã sử dụng trong một thời gian
• Tăng hoặc giảm liều (lượng) thuốc đang dùng

Một số yếu tố có thể ảnh hưởng đến việc có xuất hiện tác dụng phụ hay khi dùng thuốc, bao gồm:

• Tuổi tác 
• Sử dụng các loại thuốc, vitamin hoặc thực phẩm chức năng khác
• Các bệnh hoặc tình trạng tiềm ẩn khác (ví dụ, các bệnh làm suy yếu hệ thống miễn dịch hoặc ảnh hưởng đến chức năng của thận hoặc gan).

4. Làm gì để hạn chế các tác dụng phụ của thuốc?

Không có loại thuốc nào, ngay cả thuốc không kê đơn hoặc thuốc thảo dược, là hoàn toàn không có tác dụng phụ. Nguyên tắc đầu tiên là chỉ sử dụng thuốc khi thực sự cần thiết.

Các quảng cáo về công dụng của thuốc tràn lan, cần xem xét:

• Các lợi ích có được hỗ trợ bởi các bằng chứng y tế như những lợi ích thu được từ các thử nghiệm lâm sàng không?
• Tình trạng bệnh có phải là mãn tính nên việc tiếp xúc với thuốc sẽ cần thiết trong một thời gian dài không?
• Các tác dụng phụ có thể xảy ra nghiêm trọng như thế nào?
• Có các biện pháp khác nào như chế độ ăn uống hoặc tập thể dục có thể làm giảm nhu cầu sử dụng thuốc không?

Đôi khi không thể tránh khỏi tác dụng ngoại ý để đạt được công dụng của thuốc. Vì vậy, cần trao đổi với bác sĩ điều trị về những gì cần chú ý và phải làm gì nếu các tác dụng phụ xảy ra.

Và điều quan trọng cần nhớ là luôn đọc kỹ hướng dẫn sử dụng trước khi dùng. Các cơ quan quản lý dược phải phê duyệt các loại thuốc và yêu cầu ghi nhãn chi tiết các sản phẩm. Bao bì và nhãn sản phẩm phải nêu chính xác mục đích và hiệu quả của thuốc và nêu chi tiết các tác dụng phụ đã biết và tiềm ẩn của nó. 

Như với bất kỳ loại thuốc nào, người tiêu dùng thông thái sẽ nghiên cứu kỹ nhãn mác trước khi sử dụng và không dùng quá liều lượng khuyến cáo. 

Các phản ứng có hại của thuốc bao gồm một khối kiến thức khoa học rộng lớn và vẫn đang được cập nhật hàng ngày. Trước khi tiến hành bất kỳ liệu pháp điều trị bằng thuốc nào, nên:

– Đọc kỹ thông tin trên nhãn thuốc

– Tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi sử dụng bất kỳ loại thuốc nào?

Khi được sử dụng đúng cách, thuốc mang lại lợi ích to lớn cho sức khoẻ, ngược lại là những rủi ro có thể hiện hữu.